آشنایی با عارضه ریزش میوه مرکبات و روش‌های کنترل آن

در این مقاله، شما با مفهوم ریزش میوه و عوامل اصلی آن در مرکبات و روش‌های کنترل آن آشنا خواهید شد.

درختان مرکبات به‌طور طبیعی گلدهی سنگینی داشته و در اغلب سال‌ها تعداد بسیار زیادی گل تولید می‌کنند. بدیهی است که چون درخت توانایی تأمین مواد غذایی کافی برای تبدیل تمام این گل‌ها به میوه قابل عرضه به بازار را ندارد، هر ساله حجم زیادی از گل‌ها و همچنین میوه‌های تازه تشکیل شده از درخت جدا شده و می‌ریزند. به عنوان مثال، در پرتقال تامسون ناول، به‌طور متوسط از هر 2000 گل فقط یکی به میوه قابل برداشت تبدیل می‌شود.

اگر این ریزش‌ها به‌موقع و در حد طبیعی باشد، باردهی درخت مطلوب بوده، سلامت درختان تضمین می‌شود و درآمد اقتصادی خوبی نیز عاید باغدار خواهد شد؛ اما  گاهی شدت ریزش بیش از حد معمول شده و موجبات نگرانی باغداران را فراهم می‌آورد. به هر حال امروزه ریزش بیش از حد گل و میوه به‌صورت یک مشکل جدی در باغداری مرکبات کشور مطرح است. چنین وضعیتی می‌تواند ضمن کاهش قابل توجه عملکرد درختان و بازدهی اقتصادی باغ، سبب شروع پدیده سال‌آوری نیز بشود. دوره‌های اصلی ریزش میوه برای پرتقال ناول در فلوریدا بر اساس میانگین 25 درخت در جدول زیر ارایه شده است.

در این مقاله سعی شده است تا اطلاعات اولیه‌ای در زمینه انواع ریزش‌های طبیعی و غیرطبیعی و راه‌کارهای لازم برای کاهش خسارت‌های حاصل از آن در اختیار تولیدکنندگان محترم مرکبات قرار بگیرد.

تعریف ریزش

جدا شدن خودبخودی اندام‌های مختلفی مانند برگ، گل و میوه از درخت را ریزش می‌گویند. اهمیت این پدیده در مورد گل و میوه بسیار بیشتر از برگ است. درختان بالغ مرکبات هر ساله قادر به تولید بیش از ۲۰۰ هزار گل هستند. بدیهی است که بنیه درخت جوابگوی تبدیل تمام این گل‌ها به میوه قابل برداشت نیست؛ به همین دلیل هر ساله بخش اعظم این گل‌ها ریزش کرده و فقط حدود کمتر از یک تا دو درصد گل‌ها به میوه تبدیل می‌شوند.

شدت ریزش گل و میوه بر حسب عوامل مختلف از جمله نوع رقم کشت شده، شرایط آب و هوایی و وضعیت تغذیه‌ای درخت می‌تواند متفاوت باشد. به همین دلیل ریزش یک رقم مرکبات بر حسب سال و شرایط مدیریت باغ می‌تواند متفاوت باشد.

ریزش گل و میوه در مرکبات را می‌توان به سه دوره مستقل (ریزش گل، میوه‌چه و قبل از برداشت) تقسیم کرد که هر کدام در قسمت بعد توضیح داده می شوند. البته این دوره‌ها کاملاً جدا از هم نیستند، زیرا ممکن است در طول دوره‌ای که درخت هنوز گل دارد، ریزش میوه شروع شده و با ریزش گل همراه باشد. به هر حال ریزش‌های گل و میوه‌چه پدیده‌هایی طبیعی بوده و برای داشتن میوه‌های درشت و بازارپسند لازم بوده، ولیکن از ریزش‌های غیرطبیعی و یا دیرهنگام که به ریزش قبل از برداشت معروف است، باید جلوگیری کرد. بدیهی است که چنین ریزش‌هایی اغلب حاصل بروز تنش‌های مختلف محیطی از جمله کم آبی، ماندابی شدن خاک، وزش بادهای گرم و خشک در دوره گلدهی یا تشکیل میوه، کمبود عناصری مانند ازت، پتاسیم، بر، مس و یا بروز آفات و امراض هستند.

از آنجایی که اغلب تفاوت قابل ملاحظه‌ای در شدت ریزش گل و میوه بین دو نوع گل آذین برگدار و بی‌برگ دیده می‌شود، لازم است توضیح مختصری در این مورد داده شود. واقعیت این است که در گل آذین‌های برگدار به دلیل تأثیر مواد غذایی تولیدی توسط برگ‌های همراه گل آذین، شدت رقابت بین گل‌ها و میوه‌ها برای جذب این مواد کمتر از گل آذین‌های بی‌برگ بوده لذا ریزش گل و میوه‌چه کمتر دیده می‌شود. از طرف دیگر میوه‌های حاصل از گل آذین‌های برگدار اغلب درشت‌تر نیز هستند.

لازم به ذکر است که برگدار بودن یا نبودن گل آذین تا حدود زیادی وابسته به شرایط دمایی زمستان قبل از شکوفایی گل‌هاست. به عبارت دیگر، در سال‌هایی که زمستان طولانی و سرد باشد، گل‌های بیشتری به صورت گل‌آذین‌های بی‌برگ بوده و اگر زمستان نسبتاً گرم باشد، گل آذین‌های برگدار بیشتری تولید می‌شود.

نکته پایانی در این قسمت آن است که هرچه تاریخ شکوفایی گل‌ها زودتر باشد، شدت ریزش گل‌ها بیشتر خواهد شد. این تاریخ تا حدود زیادی تابع دمای زمستان قبل از گلدهی است. در حقیقت، اگر در طول زمستان قبل از شکوفایی گل‌ها، سرمای کافی به درخت نرسیده باشد، گل‌ها دیرتر شکفته خواهند شد. درصد تشکیل میوه برا ی گل‌هایی که زودتر از سایرین شکوفا می‌شوند، خیلی کمتر از آنهایی است که دیرتر شکوفا شوند.

دوره‌های ریزش گل و میوه در مرکبات

موج اول: ریزش قبل و بعد از گلدهی

اولین ریزش گل‌ها در مرکبات مربوط به پیش از شکوفایی جوانه گل است، ولی شدت این ریزش مربوط به سه الی چهار هفته بعد از آغاز ظهور گل‌هاست. در این دوره، معمولاً گل‌های ناقص، ضعیف یا گرده‌افشانی نشده از درخت جدا می‌شوند. به هر حال، ریزش گل، معمولاً بخش قابل توجهی از گل‌های درخت مرکبات را شامل می‌شود و نباید از فراوانی گل‌های ریخته شده در پای درختان نگران بود.

پس از گل‌ها نوبت به ریزش میوه‌چه‌هاست که بخشی از آن با دوران ریزش گل تداخل دارد و میوه‌چه‌هایی را شامل می‌شود که تلقیح آنها به خوبی انجام نشده است. اندازه این میوه‌ها تقریباً در حد نخود یا کوچک‌تر از آن است. از آنجایی‌که جنین این میوه‌ها ناقص و مقدار هورمون‌های داخلی آنها کمتر از حد لازم است، درخت توانایی نگهداری این میوه‌ها را نداشته و از درخت جدا می‌شوند. لازم به ذکر است که دوره‌های شکوفایی گل و تشکیل میوه‌ها ممکن است در بسیاری از موارد با یکدیگر همپوشانی زمانی داشته باشد و لذا این دو دوره ریزش می‌توانند با یکدیگر همراه باشند.

به فاصله کوتاهی بعد از گلدهی، تعدادی گل و میوه‌چه، به واسطه گرده‌افشانی ضعیف یا کمبود مواد غذایی یا تنش‌های محیطی ریزش پیدا می‌کنند. گل‌ها و میوه‌چه‌های ریزش یافته در این مرحله، دارای دم هستند.

موج دوم: ریزش ماه جون (ژوعن)

طی ماه‌های اردیبهشت و خرداد می‌توان موج دیگری از ریزش میوه در مرکبات را مشاهده کرد که به ریزش ماه جون (جون دراپ) معروف است. در این زمان، میوه‌ها بدون دم میوه از درخت جدا می‌شوند. دلیل این ریزش، رقابت میوه‌های جوان با یکدیگر برای جذب ترکیبات مختلف غذایی، آب و هورمون‌هاست. این موج شامل میوه‌چه‌هایی می‌شود که قطر آنها حدود ۰.۵ تا ۲ سانتی‌متر است . البته این ریزش در اثر بروز تنش‌های مختلف محیطی و به‌ویژه گرمای هوا و یا کمبود آب تشدید خواهد شد.

به همین دلیل در مناطقی که دمای برگ به ۳۵ تا ۴۰ درجه سانتی‌گراد می‌رسد و یا درخت دچار کم آبی شده باشد، بیشترین شدت ریزش ماه جون را می‌توان در درختان مرکبات شاهد بود. به هر حال، این دوره از ریزش میوه‌ها در حقیقت نوعی تُنک کردن است که توسط خود درخت انجام می‌شود. به همین دلیل، در سال‌هایی که باردهی درخت خیلی زیاد باشد، این ریزش از شدت بالاتری برخوردار خواهد بود.

این ریزش به درخت امکان می‌دهد تا با حذف میوه‌چه‌های اضافی، تعداد میوه‌های خود را در حدی تنظیم کند که هر میوه در موقع برداشت، از کمیت و کیفیت خوب و بازارپسندی برخوردار باشد.

یک تا دو ماه بعد از گلدهی، میوه‌های جوان از درختان می‌ریزند. میوه‌های ریزش یافته در این مرحله، فاقد دم هستند.

موج سوم: ریزش قبل از برداشت

موج سوم ریزش میوه‌ها که غیرطبیعی و معروف به ریزش قبل از برداشت است، با فاصله نسبتاً کمی از زمان برداشت اتفاق می‌افتد که وقوع آن خسارت اقتصادی زیادی را متوجه باغدار خواهد کرد.

با نگاه دقیق‌تر در می‌یابیم که ریزش میوه قبل از برداشت به دو صورت ریزش میوه نارس (شکل زیر) و ریزش میوه (رسیده) قبل از برداشت اتفاق می‌افتد.

عوامل ریزش میوه مرکبات

1. درجه حرارت هوا

گرمای زیاد در اوایل تابستان به دلیل آنکه موجب خروج آب فراوانی از درخت شده و آن را دچار تنش رطوبتی می‌کند، باعث تشدید ریزش گل و یا میوه خواهد شد. گرمای زیاد هوا همچنین می‌تواند از طریق اثری که در جلوگیری از گرده افشانی و تشکیل میوه دارد، موجب تحریک ریزش گل‌های گرده افشانی‌نشده یا میوه‌هایی که گرده افشانی ناقصی داشته‌اند شود. علاوه بر گرما، سردی هوا در دوره قبل از تشکیل میوه نیز می‌تواند نقش مهمی در تحریک ریزش گل و میوه‌چه داشته باشد.

بروز سرما در اوایل فصل رشد می‌تواند از طریق کاهش فعالیت زنبورهای عسل و کم کردن تعداد گل‌های تلقیح‌شده، موجب کاهش درصد تشکیل میوه شده و از این طریق سبب تشدید ریزش گل‌ها شود.

از طرف دیگر، گرمای خیلی زیاد (بالاتر از ۴۰ درجه سانتی‌گراد) منجر به ریزش بیش از حد میوه‌ها به ویژه، در پرتقال‌های ناف‌دار که حساس‌تر از سایر ارقام هستند، خواهد شد.

2. کمبود آب

کم آبی در درختان مرکبات می‌تواند از یک طرف باعث افزایش درصد گل‌های عقیم شود که به دلیل تبدیل نشدن به میوه، می‌ریزند. از طرف دیگر در اثر خشکی، آب از میوه‌ها به طرف برگ‌ها به حرکت در آمده و همین موجب تحریک ریزش میوه‌ها می‌شود. یکی دیگر از مضرات خشک بودن خاک، جلوگیری از تنفس ریشه است که خود در افزایش ریزش برگ، گل و میوه اثر زیادی دارد.

در بسیاری از ارقام مرکبات، در صورتی که در اوایل دوران تشکیل میوه، درخت با کمبود آب مواجه باشد، با آغاز بارندگی‌های پاییزی شمال کشور، بخش قابل توجهی از درختان دچار ترکیدگی پوست شده و در نهایت ریزش می‌کنند. بنابراین لازم است زمانی که میوه‌ها به تازگی تشکیل شده‌اند، دقت لازم را در آبیاری به‌موقع درختان مرکبات به خرج داد تا درصد کمتری از میوه‌ها دچار ترکیدگی شوند.

3. غرقاب شدن درخت

در صورتی که ریشه‌های درخت برای مدت زیادی در شرایط غرقاب قرار بگیرند، به دلیل مختل شدن تنفس ریشه‌ها، تعداد قابل توجهی از گل یا میوه‌های درخت دچار ریزش خواهند شد. بدیهی است که ادامه این وضع می‌تواند باعث مرگ درخت شود .

4. نوع رقم و پایه کشت شده

ارقام ناف‌دار به دلیل بی‌بذر بودن، از ریزش شدیدتری نسبت به رقم‌های بذردار برخوردارند. از طرف دیگر، تمام گل‌های تولید شده از نظر بارآوری مفید و کارآمد نیستند. در حقیقت همواره برخی از گل‌ها، نر یا نارس بوده و یا به سبب بروز آفات و امراض معیوب هستند. تجربه نشان داده است که فراوانی گل‌های نر در یک درخت تا حدود زیادی بستگی به نوع رقم داشته و البته شرایط محیطی نیز در آن تأثیر دارد. به عنوان مثال، بیش از ۳۵ درصد گل‌های پرتقال شموطی ممکن است فاقد توانایی تشکیل میوه باشند. این عدد برای انواع لیموها و بالنگ بیشتر است و گاهی تا بیش از ۸۰ درصد گل‌های لیمو اثری در تولید میوه نداشته و لذا دچار ریزش خواهند شد. پس درصد ریزش گل و میوه تا حدود زیادی تابع نوع رقم کاشته شده است.

در مورد تأثیر پایه نیز باید گفت که پایه‌های سه برگچه‌ای (پونسیروس، سیترنج و سیتروملو) توانایی بالایی در جذب آب از زمین‌های با رطوبت پایین را دارند و به همین دلیل اگر مقدار آب موجود در خاک کم باشد، درختانی که روی پایه‌های سه برگچه‌ای پیوند شده‌اند، از وضعیت آبی بهتری برخوردار بوده و لذا ریزش گل و میوه در آنها کمتر است.

5. شرایط تغذیه‌ای درخت

کمبود عناصر بُر و روی می‌تواند ریزش را تحریک کند. یکی از عناصر مهم تعیین مقدار ریزش گل و میوه مرکبات، عنصر نیتروژن است. اگر نیتروژن زیاد از حد باشد، رشد رویشی و تولید شاخ و برگ افزایش و در نتیجه گلدهی ضعیف خواهد شد. اگر درخت دچار کمبود نیتروژن بوده ولی این کمبود شدید نباشد، رشد رویشی کم شده و تا حدودی گلدهی تشویق می‌شود، اما تشکیل میوه اندک بوده و به عبارت دیگر، ریزش شدید گل و میوه اتفاق می‌افتد. بدیهی است که کمبود شدید نیتروژن موجب ضعف رویشی و همچنین کاهش شدید تعداد گل‌های درخت خواهد شد. به این ترتیب، می‌توان مقدار بهینه نیتروژن را در درخت مرکبات بین ۲.۵  تا ۲.۷ درصد وزن خشک برگ‌ها اعلام کرد. با این مقدار نیتروژن، درختان مرکبات از گلدهی و تشکیل میوه مناسبی برخوردار خواهند بود. در شرایط کمبود نیتروژن، تعداد گل آذین‌های بدون برگ بیشتر خواهد شد و چون شدت ریزش گل در آنها بیشتر از گل آذین‌های برگ‌دار است، به همین دلیل کمی نیتروژن منجر به افزایش ریزش گل خواهد شد.

6. آفات و بیماری‌ها

واقعیت این است که تغذیه برخی حشرات آفت از درخت و یا آلودگی به برخی بیماری‌ها سبب ریزش گل و میوه مرکبات می‌شود. شته سبز مرکبات (در تراکم زیاد)، سپردار قهوه‌ای و سپردار الفی، شپشک آردآلود و شپشک استرالیایی، کنه شرقی مرکبات، مگس میوه مدیترانه‌ای همگی از جمله آفاتی هستند که موجب ریزش گل و میوه‌ها می‌شوند.

در بین بیماری‌های مرکبات نیز انواع پوسیدگی‌ها، از جمله پوسیدگی قهوه‌ای میوه و همچنین بیماری‌های قارچی از جمله لکه قهوه‌ای (آلترناریا)، همچنین شانکر و نماتد مرکبات از جمله مهم‌ترین امراضی هستند که می‌توانند سبب ریزش شدید گل و میوه شده و خسارت قابل توجهی را متوجه باغداران نمایند.

یکی از دلایل اصلی ریزش‌های قبل از برداشت می‌تواند ابتلای درخت به بیماری‌های مختلف و به‌ویژه امراض قارچی باشد.

روش‌های کاهش ریزش گل و میوه

بدیهی است که با دانستن دلایل تحریک ریزش گل و میوه، می‌توان به راحتی اقدام به مهار این پدیده کرده و تا حد زیادی از ریزش غیرطبیعی گل و میوه کاست. برای این منظور لازم است در مدیریت باغ مرکبات نکات زیر را مدنظر داشت:

1.هرس صحیح و به موقع درخت

بدیهی است که اگر نسبت به حذف شاخه‌های اضافی و خشک‌شده یا بیمار اقدام شده و از رشد شاخه‌های نرک و بی‌بار جلوگیری شود، مواد غذایی بیشتری به بخش‌های زایشی (گل و میوه) خواهد رسید.

به این ترتیب با کاهش رقابت شاخ و برگ با گل‌ها و میوه‌ها، توزیع صحیح عناصر غذایی در درخت انجام شده و از ریزش‌های حاصل از فقر غذایی جلوگیری می‌شود.

به‌طور کلی برای کاهش ریزش باید هرس را سبک و در فصل رشد غیرفعال انجام داد تا بدین ترتیب با حذف رقبای جوانه‌های زایشی، موجب پخش یکنواخت مواد غذایی در تاج درخت شویم.

تجربه نشان داده است که حلقه‌زنی در هنگام گلدهی یا کمی قبل از آن موجب کاهش قابل توجه ریزش گل و میوه می‌شود. دلیل این امر آن است که حلقه‌زنی موجب اختلالی موقتی در خروج مواد غذایی از شاخه شده و همین امر سبب تقویت بنیه شاخه‌های گل‌دار می‌شود. به این ترتیب، با تقویت شاخه می‌توان مانع از ریزش‌های ناشی از ضعف غذایی شد.

برای آشنایی با هرس اصولی درختان مرکبات، دوره آموزشی اصول کاربردی هرس مرکبات را ببینید.

2. توجه به برنامه تغذیه درخت (با تأکید بر مدیریت عرضه نیتروژن)

لازمه حفظ گل و میوه بر روی شاخه‌ها، حضور نسبت متعادلی از عناصر غذایی در این اندام‌هاست. بنابراین لازم است در برنامه کوددهی و تغذیه مرکبات، به کلیه عناصر پرمصرف و کم‌مصرف توجه شده و با توجه به نتایج آزمون خاک و برگ، نسبت به عرضه یک برنامه کودی متعادل اقدام شود.

البته در این میان، نیتروژن عنصری است که از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است. کمبود یا زیادی این عنصر موجب تقلیل گلدهی و تحریک ریزش گل و میوه خواهد بود. به همین دلیل لازم است همواره مقدار متعادلی از نیتروژن در درخت وجود داشته باشد. به این ترتیب، ضمن جلوگیری از رشد بی‌رویه شاخ و برگ، از تشدید گلدهی نیز ممانعت خواهد شد. به عنوان یک توصیه کلی، می‌توان گفت که عرضه کود ازته به درختان مرکبات در زمان سه تا چهار هفته قبل از شکوفایی گل‌ها می‌تواند به کاهش ریزش گل و میوه کمک شایانی نماید.

بررسی‌ها نشان داده است که بیش از ۸۰ درصد ازت مصرفی درختان مرکبات در دوره رشد بهاره و تشکیل میوه از ازت ذخیره شده در بافت شاخه‌ها و تنه درخت است. به همین دلیل، اگر زمانی که نیمی از جوانه‌های درخت قبل از شروع فصل بهار متورم شده و قطر آنها به حدود سه میلی‌متر رسیده باشد، باید اقدام به مصرف کود ازت نمود.

برای نواحی شمال کشور بهتر است محلول یک درصد اوره به همراه سولفات روی یک در هزار برای این منظور استفاده شود. در مناطق جنوبی باید ضمن کاهش غلظت فوق از انواع با درصد بیورت کمتر استفاده کرد.

یکی دیگر از اثرات مثبت عرضه کود ازتی در درختان مرکبات این است که تعداد گل آذین‌های برگ‌دار، که ریزش کمتری دارند، بیشتر شده و به این ترتیب از شدت ریزش‌ها کاسته خواهد شد.

3. مبارزه با آفات و بیماری‌ها

همان‌طور که ذکر شد، شته سبز مرکبات، سپردار قرمز و الفی، شپشک‌های آردآلود و استرالیایی، کنه شرقی و مگس مدیترانه‌ای میوه همگی می‌توانند در شدت‌های مختلف باعث ریزش گل و میوه شوند. به همین دلیل لازم است نسبت به مبارزه به موقع با هر یک از این آفات اقدام شود.

از آنجایی که بیماری‌های قارچی و انواع پوسیدگی‌ها در شمال کشور یکی از عوامل مهم در ریزش گل و میوه محسوب می‌شود، لازم است در این مناطق، ضمن بهره‌گیری درست از سموم شیمیایی، از روش‌های مختلف باغبانی از جمله اجرای هرس صحیح، به‌ویژه هرس دامنه درخت، بهبود وضعیت زه‌کش خاک و همچنین کشت نهال روی پشته‌های مرتفع استفاده کرد.

استناد: آقاجانی، محمدعلی. 1401. آشنایی با عارضه ریزش میوه مرکبات و روش‌های کنترل آن. سامانه جامع آموزش و ترویج کشاورزی سبزبان. 13ص.